სწორი არჩევანი: თურქული სახელმწიფოები ერთიანობას საერთო ანბანით ეძებენ

თურქული სახელმწიფოების ორგანიზაციის (TDT) მე-12 სამიტი გასულ კვირას „რეგიონული მშვიდობისა და უსაფრთხოების“ თემით გაიმართა.

თუმცა, ბევრისთვის, თურქი ლიდერების შეხვედრიდან ყველაზე მნიშვნელოვანი გზავნილი უსაფრთხოებას კი არა, ასოებს უკავშირდება.

თურქეთის პრეზიდენტმა რეჯეფ თაიფ ერდოღანმა სამიტზე დამსწრე ლიდერებს ორ-ორი წიგნი გადასცა - ერთი ცნობილი ყირგიზი მწერლის, ჩინგიზ აიტმატოვის შემოქმედებაზე, ხოლო მეორე - ოღუზნამეების კრებული, რომელიც თურქი ხალხების გენეალოგიურ ლეგენდებს შეიცავს.

ორივე ნაწარმოები ახალი 34-ასოიანი საერთო თურქული ანბანით იყო დაბეჭდილი, რომელიც დამუშავების პროცესშია.

ამ ჟესტს ღრმა პოლიტიკური, კულტურული და ტექნოლოგიური მნიშვნელობა აქვს.

თურქულენოვან ხალხებში საერთო ანბანის გამოყენება ახალი თემა არ არის.

სინამდვილეში, ეს იდეა პირველად 1926 წელს ბაქოში გამართულ თურქოლოგიის პირველ კონგრესზე გაჩნდა. იმ დროს მეცნიერებმა და სახელმწიფო მოღვაწეებმა პირველად წამოაყენეს ლათინური ასოების გამოყენებით საერთო ანბანის იდეა.

თუმცა, ეს პროექტი საბჭოთა ეპოქაში შეწყდა, როდესაც თურქული რესპუბლიკები იძულებული გახდნენ კირილიცას ანბანი მიეღოთ.

1991 წელს საბჭოთა კავშირის დაშლასთან ერთად ეს იდეა კვლავ გაცოცხლდა და დღეს TDT-ის ინსტიტუციური ქოლგის ქვეშ ახალ იმპულსს იძენს.

თურქული ანბანის ერთობლივი კომისია, რომელიც 2024 წლის სექტემბერში აზერბაიჯანში შეიკრიბა, შეთანხმდა 34-ასოიანი სტანდარტული სისტემის შექმნაზე, რომელიც ხელს შეუწყობს საზღვრისმიღმა წერა-კითხვის განვითარებას და ამავდროულად, დაიცავს თურქულ ენებს შორის ფონეტიკურ მრავალფეროვნებას.

სტამბოლის მარმარას უნივერსიტეტის თურქული კულტურის საკითხზე მომუშავე ასოცირებული პროფესორი ბაშაქ ქუზაქჩი დიდი ხნის განმავლობაში მიმდინრე ამ ძალისხმევის მნიშვნელობას შემდეგნაირად განმარტავს:

საერთო ანბანი თაობების განმავლობაში ჩვენი იდეალი იყო. ანბანური ერთიანობის მიღწევა სინამდვილეში ტექნიკური საკითხი არ არის; ეს კულტურული დაახლოებაა. თუ თურქ სტუდენტს შეუძლია ადვილად წაიკითხოს ყაზახურ, ყირგიზულ ან უზბეკურ თურქულ ენებზე დაწერილი ტექსტი, ჩვენს გამყოფ გონებრივ კედლებს შორის რღვევა დაიწყება”.

თუმცა, ქუზაქჩის თქმით, სირთულეები კვლავ არსებობს.

ქუზაქჩი ამბობს: „ამ ამოცანაში საჭიროა ფრთხილი სამეცნიერო დაგეგმვა და სახელმწიფოებს შორის ძლიერი კოორდინაცია. თურქულ ენებს შორის ფონეტიკური განსხვავებები უნდა გადაიჭრას... 34-ასოიანმა სისტემამ უნდა შესთავაზოს მოქნილობა, რომელიც დაიცავს თითოეული ენის უნიკალურ ხმოვან სისტემებს. საერთო ანბანის წარმატება დამოკიდებულია იმაზე, რომ ეს პროცესი განიხილებოდეს არა როგორც „დაძალება“, არამედ როგორც „ჰარმონიის“ პროექტი. ჩვენ ამას კულტურულ ხიდად მივიჩნევთ: ხიდად, რომელიც პატივს სცემს თითოეული ქვეყნის იდენტობას, აადვილებს კომუნიკაციას და საშუალებას აძლევს სხვადასხვა დიალექტს იკვებებოდეს საერთო ფესვიდან“.

ანბანი ტექნოლოგიას ხვდება

საერთო ანბანის მხარდამჭერები ამტკიცებენ, რომ საერთო ანბანი მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ კულტურული დაცვის სფეროში, არამედ ციფრულ სფეროშიც.

ნათქვამია, რომ ანბანებში შესაქმნელი სტანდარტიზაცია თურქულ ენებს უფრო თავსებადს გახდის მონაცემთა ბაზებში, პროგრამულ უზრუნველყოფასა და ხელოვნური ინტელექტის სისტემებში.

ასოცირებული პროფესორის ქუზაქჩის თქმით, „საერთო ანბანი თურქულ ენებს კიდევ უფრო დააახლოებს ერთმანეთთან მთელ ციფრულ სფეროში, მონაცემთა ბაზებიდან დაწყებული ხელოვნური ინტელექტის სასწავლო მოდელებამდე. ეს ქმნის თავსებადობის ფართო არეალს. ხელოვნური ინტელექტის ეპოქაში ენა არა მხოლოდ კულტურაა, არამედ ინფრასტრუქტურაც“.

სწორედ ეს ტექნოლოგიური განზომილება ხსნის იმას, თუ რატომ იწვევს ეს წამოწყება ასეთ ძლიერ გამოხმაურებას იმ პერიოდში, როდესაც გლობალური ძალები დიდ ინვესტიციებს ახორციელებენ ხელოვნურ ინტელექტზე ორიენტირებულ ენობრივ ტექნოლოგიებში.

თურქული სახელმწიფოებისთვის ანბანების გაერთიანება არის გზა იმის უზრუნველსაყოფად, რომ მათი ხმა არ დაიკარგოს ციფრულ ეპოქაში.

იბნ ჰალდუნის უნივერსიტეტის საერთაშორისო ურთიერთობების სპეციალისტი და ევრაზიის ექსპერტი, პროფესორი იაშარ სარი, პროექტის ფესვების სიღრმეს ხაზს უსვამს.

სარიმ TRT World-ისთვის მიცემულ ინტერვიუში განაცხადა: „ანბანის საკითხი თურქულ სამყაროში ერთ-ერთი უძველესი და ყველაზე თანმიმდევრული დისკუსიაა. მეცნიერები 1990-იანი წლების დასაწყისშიც კი შეთანხმდნენ 34-ასოიან სისტემაზე. მისი პოლიტიკური მნიშვნელობა მხოლოდ ახლახან გამოჩნდა, მას შემდეგ რაც თურქეთის საერთაშორისო აკადემიამ განაცხადა, რომ შეთანხმება მიღწეულია“.

პროფესორი სარი ასევე ხაზს უსვამს პრეზიდენტ ერდოღანის ჟესტის სიმბოლურ მნიშვნელობას TDT-ის სამიტზე, რომელიც გაიმართა აზერბაიჯანის ჩრდილოეთით მდებარე ქალაქ გაბალიში.

სარი დასძენს: „თურქეთმა ეს ნამუშევრები საზღვრებს მიღმა წაკითხვადი გახადა ჩინგიზ აიტმატოვთან დაკავშირებული წიგნის გამოცემით, რომელიც ეხმიანება თურქი ხალხების საერთო გრძნობებს, და წიგნის გამოცემით ოღუზნამეებზე, რომელიც თურქული იდენტობის ხერხემალს ქმნის“.

პროფესორი იაშარ სარი ასრულებს სიტყვებით: „ეს ხსნის კარს არა მხოლოდ ერისთვის, არამედ პარტნიორობისთვის მიმართვისთვის. გრძელვადიან პერსპექტივაში, ეს წამოწყება თურქულ საზოგადოებებს საშუალებას მისცემს განავითარონ საერთო ინტელექტუალური ჩარჩო“.

1993 წელს ანტალიაში გამართულ თურქეთის საბჭოს შეხვედრაზე გადაწყდა, რომ თურქული ანბანისთვის დაემატებინათ ისეთი ასოები, როგორიცაა „Q, X, W, Ñ, Ä“, როგორც საერთო სტანდარტი.

ამ პროცესმა ბოლო წლებში TDT-ის ფარგლებში ინსტიტუციური იდენტობა შეიძინა.

საერთო თურქული ანბანის კომისია 2024 წლის 9-11 სექტემბერს აზერბაიჯანში შეიკრიბა და 34-ასოიან სისტემაზე შეთანხმდა.

ეს ანბანი მიზნად ისახავს ჰარმონიას, რომელიც დაფუძნებულია მარცვლების სტრუქტურაზე, დიალექტებს შორის ფონეტიკური განსხვავებების გათვალისწინებით. ამიტომ, ბოლო სამიტზე გამოთქმულ საერთო ანბანის მიზანს თითქმის საუკუნოვანი ისტორიული ფონი და ღრმა კულტურული მემკვიდრეობა აქვს.

კულტურული ჰარმონია

პროფესორი სარი ხაზს უსვამს, რომ გაბალის შეხვედრა იყო ერთ-ერთი ყველაზე კონკრეტული ნაბიჯი, რომელიც გადაიდგა მას შემდეგ, რაც TDT-მ 2021 წელს ოფიციალურად მიიღო ორგანიზაციის ამჟამინდელი სახელი.

სარი განმარტავს: „წევრი სახელმწიფოები, განსხვავებული მმართველობის სისტემებისა და პოლიტიკური პერსპექტივების მიუხედავად, პოულობენ საერთო ენას. ყველაზე ფუნდამენტური საერთო ღირებულება იდენტობაა, ხოლო იდენტობის ყველაზე ფუნდამენტური ელემენტი ენაა“.

საერთო ანბანისთვის განხორციელებული ეს ნაბიჯი მოიცავს 15 დეკემბრის საერთაშორისო დონეზე „თურქული ენების ოჯახის მსოფლიო დღედ“ აღიარების მცდელობებსაც.

მსგავსი ნაბიჯი არა მხოლოდ თურქულ სამყაროში ენობრივ ერთობას დააკანონებს, არამედ ხელს შეუწყობს თურქულის გლობალურ ასპარეზზე ამაღლებას.

ამ კონტექსტში, გაბალი შეიძლება გავიხსენოთ არა მხოლოდ მშვიდობისა და უსაფრთხოების შესახებ გამართული დისკუსიებით, არამედ ახალი კულტურული და ციფრული არქიტექტურის საფუძვლის ჩაყრით.

ასოცირებული პროფესორი ქუზაქჩი ამბობს: „როდესაც იდეა ქმედებად იქცევა, ის ქმნის საერთო გონებრივ რუკას. ეს არის საერთო ანბანის ნამდვილი მნიშვნელობა — არა მხოლოდ წარსულის დაცვა, არამედ მომავლის ერთად ჩამოყალიბებაც“.

შედეგად, საერთო ანბანი წარმოადგენს არა მხოლოდ ენობრივ რეფორმას, არამედ ხიდს უფრო ღრმა ერთიანობისა და ერთობლივი პროგრესისკენ.

თურქული სახელმწიფოები, საუკუნოვანი ოცნების პოლიტიკად გარდაქმნით, აჩვენებენ, რომ მზად არიან ერთად დაწერონ თავიანთი ისტორიის შემდეგი თავი, სადაც კულტურა, ტექნოლოგია და იდენტობა გაერთიანდება.

პროფესორი სარი ამბობს: „გრძელვადიან პერსპექტივაში, საერთო ანბანის მიღება საშუალებას მისცემს თურქულ საზოგადოებებს ერთად იფიქრონ, განავითარონ საერთო ინტელექტუალური ჩარჩო და შექმნან საერთო ცნობიერება“.